Gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa jako wadium

Zgodnie z art. 45 ust. 6 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 1986) wadium może być wnoszone w jednej lub kilku następujących formach: 

• w pieniądzu,
• w gwarancjach bankowych,
• w gwarancjach ubezpieczeniowych,
• w poręczeniach bankowych lub poręczeniach spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej, z tym że poręczenie kasy jest zawsze poręczeniem pieniężnym,
• w poręczeniach udzielanych przez podmioty, o których mowa w art. 6b ust. 5 pkt 2 ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o utworzeniu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości.

Wadium stanowi wyraz zabezpieczenia interesów zamawiającego przed niesolidnym wykonawcą. Pełni funkcję dyscyplinującą wykonawców i ma powstrzymywać ich przed niezgodnymi z prawem zachowaniami utrudniającymi zawarcie umowy o zamówienie publiczne. W przypadku wadium wnoszonego w formie dokumentu skuteczność tego zabezpieczenia, a nie literalne brzmienie, winno być przedmiotem badania zamawiającego. 

Gwarancja w przepisach prawa

Przepisy ustawy Pzp nie zawierają dokładnych wskazówek, jak powinna wyglądać wadialna gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa. W przypadku braku regulacji ustawowych należy posiłkować się przepisami innych ustaw. 
 

Gwarancja bankowa jest zatem oświadczeniem woli zawierającym zobowiązanie, w ramach którego gwarant (bank, wystawca gwarancji) zobowiązuje się do zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz beneficjenta gwarancji (tu: zamawiającego), w przypadku spełnienia wskazanych w treści gwarancji przesłanek. 

Z kolei przepisy ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej2 nie określają essentiallia negotii umowy gwarancji ubezpieczeniowej składanej jako wadium. Ustawa ta wskazuje jedynie, że czynnościami ubezpieczeniowymi są: zawieranie umów ubezpieczenia, umów gwarancji ubezpieczeniowych lub zlecanie ich zawierania uprawnionym pośrednikom ubezpieczeniowym, a także wykonywanie tych umów. 

Zgodnie z załącznikiem do tej ustawy – podział ryzyka według działów, grup i rodzajów ubezpieczeń – gwarancja ubezpieczeniowa dzieli się na bezpośrednią i pośrednią. Przepisy jednak nie określają ani treści, ani formy takiej gwarancji. Zasadne jest zatem odwołanie do przepisów Kodeksu cywilnego. 
 

Ubezpieczający może zawrzeć umowę ubezpieczenia na cudzy rachunek. Ubezpieczony może nie być imiennie wskazany w umowie, chyba że jest to konieczne do określenia przedmiotu ubezpieczenia. 

Zdaniem SA w Poznaniu3: gwarancja ubezpieczeniowa jest specyficzną, niestypizowaną, a ukształtowaną głównie przez praktykę, czynnością ubezpieczeniową, znajdującą oparcie prawne przede wszystkim w zasadzie swobody układania stosunków zobowiązaniowych (art. 3531 k.c.). Najkrócej rzecz ujmując, jej treść sprowadza się do zagwarantowania wypłaty przez gwaranta (zakład ubezpieczeń) na rzecz beneficjenta gwarancji (gwarantariusza) określonego świadczenia pieniężnego na wypadek zajścia wymienionego w gwarancji zdarzenia losowego. Obowiązek zapłaty po stronie gwaranta przyjmuje przy tym zwykle charakter zobowiązania nieodwołalnego i bezwarunkowego. W praktyce życia gospodarczego gwarancja ubezpieczeniowa udzielana jest zazwyczaj na zlecenie dłużnika (kontrahenta) w celu wzmocnienia węzła obligacyjnego. Z kolei zgodnie z wyrokiem KIO4 specyfika tego rodzaju gwarancji polega też na tym, że ma ona charakter zobowiązania w znacznym stopniu abstrakcyjnego, co związane jest z tym, że gwarant w zasadzie nie może odwoływać się do stosunku podstawowego łączącego zleceniodawcę z beneficjentem, będącego przyczyną udzielenia gwarancji. 

Ustanowienie i wniesienie wadium

W przypadku każdej gwarancji (bankowej, ubezpieczeniowej) ustanowienie wadium polega na wystawieniu przez gwaranta dokumentu gwarancji, z którego wynika obowiązek gwaranta do wypłaty beneficjentowi oznaczonej kwoty w określonych okolicznościach i okresie. Tym samym nie ma określonego wzorca ustawowego, do którego należałoby porównywać zapisy poszczególnych gwarancji (w odróżnieniu od gwarancji bankowej regulowanej ustawą).

Ocena poszczególnych postanowień przedkładanej gwarancji powinna być dokonywana w ramach ogólnie obowiązujących przepisów prawa przez pryzmat celu, jakiemu taka gwarancja ma służyć, a więc zabezpieczenie składanej w postępowaniu oferty w okolicznościach wynikających z tych przepisów. Przedmiot gwarancji może być oznaczony na różne sposoby. Jeżeli przedmiot gwarancji określono ogólnie – należy uznać, że celem gwarancji jest zabezpieczenie wszystkich należności5. 

W orzecznictwie podkreśla się, że formalizm postępowania o udzielenie zamówienia publicznego nie jest celem samym w sobie, ma bowiem na celu realizację zasad Pzp. Przy wykładni i stosowaniu przepisów ustawy należy więc brać pod uwagę cel ustawy6. Nie budzi wątpliwości, że dla uznania wadium za wniesione prawidłowo nie jest niezbędne cytowanie wprost przepisów art. 46 ust. 4 a oraz 46 ust. 5 Pzp7. Podobnie KIO wielokrotnie wskazywała, że generalne określenie przesłanek zapłaty wadium jest prawidłowe i nie ma obowiązku przenoszenia do treści gwarancji treści przepisów zawartych w art. 46 ust. 4a i ust. 5 Pzp.
Wystarczające jest odwołanie się do w treści gwarancji do wskazanych norm ustawy, nawet w sposób lakoniczny, poprzez wskazanie, że bank zapłaci na zasadach określonych w ustawie8 Badaniu podlega więc wypełnienie essentiallia negotii umowy gwarancji.

Definiując podmiot, którego czynności objęte są gwarancją, i przedmiot gwarancji – jeśli towarzystwo ubezpieczeń lub bank-gwarant poda, kto według gwaranta jest wykonawcą, a także wskaże zobowiązanie gwaranta do spełnienia świadczenia pieniężnego w określonych ustawowo okolicznościach, to nie może budzić wątpliwości, że gwarancja wadialna zabezpiecza wszystkie wymienione w ustawie Pzp przesłanki zatrzymania wadium, o ile zamawiający uzna za konieczne zatrzymanie wadium wykonawcy. Żaden przepis prawa nie wymaga odwzorowania w treści gwarancji brzmienia przepisów Pzp wskazujących na okoliczności zatrzymania wadium.
 

Potwierdzają to wyroki KIO9. Odkodowanie sensu gwarancji ubezpieczeniowej nie może opierać się wyłącznie na jej literalnym brzmieniu, a konieczne jest odwołanie się do metod wykładni oświadczeń woli. Indyferentne ponadto dla oceny prawidłowości udzielonej gwarancji jako wadium pozostają wyłączenia w jej treści odpowiedzialności gwaranta, które powstają z mocy prawa nawet w przypadku milczenia dokumentu. 

Podstawy zatrzymania wadium

Polski porządek prawny przewiduje odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania – opartą na zasadzie winy. Utrata wadium następuje wyłącznie wówczas, gdy niemożliwość zawarcia umowy jest zawiniona przez wykonawcę. Wszelkie zdarzenia losowe o charakterze siły wyższej znoszą odpowiedzialność jako taką i gwarancja nie musi ich obejmować10.

Zgodnie z wyrokiem SN11 siła wyższa musi być zdarzeniem zewnętrznym w stosunku do powołującego się na nią podmiotu. Stan określany w ten sposób powinien istnieć obiektywnie, a więc musi być widoczny i sprawdzalny dla nieuprzedzonego obserwatora; nie może być np. wytworem wyobraźni. Odnośnie do natężenia wpływu tego zdarzenia na działanie lub zaniechanie przeważa tzw. teoria obiektywna niedopuszczająca, aby miarodajna była wyłącznie ocena podmiotu powołującego się na siłę wyższą. Jednak stosowanie tej teorii musi odbywać się z uwzględnieniem okoliczności ocenianych indywidualnie dla danego przypadku, zatem ocena powinna być dokonywana „z zewnątrz”, ale przy uwzględnieniu konkretnej sytuacji ocenianego. 

Na uwagę zasługuje również wcześniejsze orzeczenie SN12, w którym sąd zauważył, że siła wyższa stanowi generalną przyczynę wyłączającą odpowiedzialność opartą nie tylko na zasadzie ryzyka, ale również na zasadzie winy. Zaznaczenie w gwarancji, że wystąpienie siły wyższej zwalnia gwaranta z odpowiedzialności, nie kreuje więc stanu faktycznego i tym samym nie stoi w sprzeczności z bezwarunkowym charakterem gwarancji żądanym zazwyczaj przez zamawiających na podstawie art. 36 ust. 1 pkt 8 Pzp. Bezwarunkowość dotyczy wyłącznie zapłaty w okolicznościach wskazanych w art. 46 Pzp, które uzależniają zapłatę od odpowiedzialności wykonawcy wskazanego w gwarancji za niewypełnienie zobowiązań, za które ponosi odpowiedzialność13. Przesłanki są cztery: 

1. Zgodnie z art. 46 ust. 4a Pzp zamawiający zatrzymuje wadium wraz z odsetkami, jeżeli wykonawca w odpowiedzi na wezwanie, o którym mowa w art. 26 ust. 3 Pzp, z przyczyn leżących po jego stronie nie złożył dokumentów, o których mowa w art. 26 ust. 1 Pzp, oświadczeń, pełnomocnictw lub nie wyraził zgody na poprawienie omyłki, o której mowa w art. 87 ust. 2 pkt 3 Pzp, co powodowało brak możliwości wybrania oferty złożonej przez wykonawcę jako najkorzystniejszej. Przepis precyzyjnie stanowi zatem, że wszelkie przyczyny nieobciążające wykonawcy wyłączają zatrzymanie wadium. Podstawa zatrzymania wadium zachodzi wyłącznie w przypadku zawinionego zaniechania złożenia dokumentów przez wezwanego wykonawcę14. 
2. Zgodnie z art. 46 ust. 5 pkt 1 Pzp zamawiający zatrzymuje wadium wraz z odsetkami, jeżeli wykonawca, którego oferta została wybrana, odmówił podpisania umowy w sprawie zamówienia publicznego na warunkach określonych w ofercie. Wykonawca, składając ofertę w postępowaniu, jest nią związany, akceptuje też warunki określone w SIWZ, w tym istotne postanowienia umowy. Jeżeli więc wykonawca uchyla się od zawarcia umowy, której ogólne warunki z założenia powinny mu być znane przed złożeniem oferty, szczególne zaś wyznacza sama oferta, zamawiający zatrzymuje wadium. Odpowiedzialność za niezawarcie umowy leży zatem po stronie wykonawcy.
3. Zgodnie z art. 46 ust. 5 pkt 2 Pzp zamawiający zatrzymuje wadium wraz z odsetkami, jeżeli wykonawca, którego oferta została wybrana, nie wniósł wymaganego zabezpieczenia należytego wykonania umowy. Za wniesienie odpowiedniego zabezpieczenia należytego wykonania umowy zawsze odpowiedzialność ponosi wykonawca.
4. Zgodnie z art. 46 ust. 5 pkt 3 Pzp zamawiający zatrzymuje wadium wraz z odsetkami, jeżeli zawarcie umowy w sprawie zamówienia publicznego stało się niemożliwe z przyczyn leżących po stronie wykonawcy. Zamawiający zatrzymuje zatem wadium w sytuacji zawinionej przez wykonawcę niemożliwości zawarcia umowy. Przy interpretacji niemożliwości świadczenia należy odwołać się do odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego, w szczególności art. 493 § 1 przewidującego tzw. niemożliwość następczą wskutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi strona zobowiązana – zatrzymanie wadium ma w tym przypadku charakter odszkodowawczy. Ponadto, zgodnie orzecznictwem KIO: zwrot, jaki zawiera art. 46 ust. 5 pkt 3 Pzp: (…) z przyczyn leżących po stronie wykonawcy należy rozumieć szerzej niż wyłącznie z winy wykonawcy, gdyż przesłankę utraty wadium stanowi taki przypadek, uniemożliwiający zawarcie umowy, za który wykonawca ponosi odpowiedzialność niezależnie od zawinienia. W dyspozycji tej normy mieści się przykładowo sytuacja przewidziana w art. 474 k.c., gdy wykonawca wybrany nie podpisze umowy o zamówienie publiczne, z przyczyny wycofania się podwykonawcy, z uczestnictwa w realizacji kontraktu. Niewątpliwie odpowiedzialność ta nie stanowi odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, a więc z punktu widzenia podziału systemowego przystaje do pojęcia odpowiedzialności na zasadzie winy15.

Podstawą zatrzymania wadium są dlatego jedynie przyczyny spowodowane przez wykonawcę. Ten pogląd należy jednak ocenić krytycznie.
 

Za takie nie można jednak uznać okoliczności, które są powodowane (nawet bez winy) poprzez działania wykonawcy. Nietrafny wybór podwykonawców wycofujących się następnie z realizacji kontraktu jest nietrafnym wyborem dokonanym przez wykonawcę, a więc przyczyną leżącą po jego stronie. 

Jako jedna z przyczyn zatrzymania wadium rozważane jest w orzecznictwie wskazanie w treści gwarancji tylko jednego spośród wykonawców wspólnie ubiegających się o zamówienie publiczne. 
 

Wymogi dotyczące gwarancji wadialnej

Jak wynika m.in. z publikacji opracowanej przez Urząd Zamówień Publicznych16, w przypadku wykonawców, o których mowa w art. 23 ust. 1 Pzp, dopuszczalne jest wniesienie wadium zarówno przez jednego wykonawcę w pełnej wysokości, jak i wspólnie przez wszystkich uczestników konsorcjum.
Nie sposób wywodzić z faktu złożenia wadium wystawionego na jednego członka konsorcjum nieskuteczności uprawnienia do zrealizowania przez zamawiającego gwarancji, w przypadku gdy okoliczności stanowiące podstawę do zatrzymania wadium będą dotyczyły członka konsorcjum, na zlecenie którego gwarancja nie została wystawiona. W tym zakresie należy wyjaśnić znaczenie gwarancji wadialnej dla interesów zamawiającego. 
 

Zachowanie omówionych powyżej wymogów wobec gwarancji jest wystarczające, aby wypełniła ona postanowienia bezwzględnie wymagane przepisami art. 46 Pzp.Jednakże zamawiający zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt 8 Pzp określa w SIWZ wymagania dotyczące wadium. Wymogami tymi składający ofertę wykonawcy, a w konsekwencji także zakład ubezpieczeniowy wystawiający gwarancję, są związani. 

Zasada proporcjonalności wyrażona w art. 7 Pzp winna stanowić ograniczenie co do wymagań dodatkowych, jakie sformułuje zamawiający w SIWZ wobec gwarancji.

Jednakże brak zaskarżenia żądań zamawiającego w drodze odwołania na postanowienia SIWZ sprawią, że staną się one wiążące dla stron. 

Sądownictwo w sporach z gwarancji dość szeroko zakreśla uprawnienie zamawiającego do kształtowania tych postanowień. SA w Warszawie w wyroku z dnia 7 maja 2014 r.18 wskazał, że uprawnieniem wystawcy gwarancji jest to, by zastrzec wymagania formalne, np. dotyczące obligatoryjnego pośrednictwa określonych instytucji w dostarczeniu żądania zapłaty na podstawie gwarancji, dodatkowe czynności, np. w postaci odpowiednich poświadczeń, podpisów składających żądanie zapłaty i wykazania prawidłowego umocowania. Takie dodatkowe postanowienia mogą zdaniem sądu służyć pewniejszemu wykazaniu wystąpienia zdarzeń objętych gwarancją oraz identyfikowaniu podmiotu uprawnionego do wypłaty sumy gwarancyjnej. 

Mogą to być szczegółowe postanowienia dotyczące treści i sposobu zgłoszenia gwarantowi żądania, jako niezbędne wymagania powstania skutecznego roszczenia o wypłatę sumy gwarancyjnej. 

W kontekście poglądu sądu wyrażonego w przywołanym wyżej orzeczeniu konieczne jest rozważenie, czy w przypadku gwarancji i poręczeń stanowiących wadium jest możliwe, by wystawca wskazał w dokumencie właściwość sądu w przypadku sporów co do spełnienia zobowiązania gwarancyjnego lub poręczenia klauzulę prorogacyjną zgodnie z art. 46 § 1 k.p.c. stanowiącego, że: § 1. strony mogą umówić się na piśmie o poddanie sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy, sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego. Sąd ten będzie wówczas wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej. Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda pomiędzy kilku sądami właściwymi dla takich sporów.

Należy opowiedzieć się za takim uprawnieniem gwaranta, gdy zamawiający, realizując swe uprawnienie z art. 36 ust. 1 pkt 8 Pzp, nie wskazał w SIWZ, na podstawie której udzielane jest zamówienie, na zakaz korzystania przez gwaranta z prawa do wskazania sądu właściwego miejscowo do rozstrzygania sporów z gwarancji. Milczenie zamawiającego w tej kwestii oznacza, że będzie on akceptował każdą treść dokumentu spełniającą wymogi przepisów o charakterze ius cogens i żądaną wysokość zabezpieczenia. 

Istotna jest w końcu forma czynności prawnej, w jakiej została wystawiona i doręczona zamawiającemu gwarancja. 
 

W ocenie Prezesa UZP20 forma elektroniczna z kwalifikowanym podpisem elektronicznym jest jednak jedyną formą dopuszczalną ze względu na art. 10a ust. 1 Pzp, tj. obowiązek komunikacji zamawiającego z wykonawcą wyłącznie w formie elektronicznej. Nie jest możliwe przekazanie oryginału gwarancji z podpisem odręcznym (pisemnej) takimi środkami. 

Pogląd ten jest jednak wątpliwy. Naruszenie wymaganej ustawą (jednak nie pod rygorem nieważności) formy czynności prawnej (obowiązku dokonywania czynności z wykorzystaniem formy elektronicznej) nie pozbawia bowiem skuteczności gwarancji, gdy nawet z naruszeniem przepisu o sposobie porozumiewania się między stronami została skutecznie doręczona i przyjęta przez zamawiającego w formie pisemnej. Podstawowe znaczenie dla akceptowania formy gwarancji (wyłącznie z kwalifikowanym podpisem elektronicznym czy również pisemnej) będą miały postanowienia SIWZ wskazane na podstawie art. 36 ust. 1 pkt 8 Pzp. O ile zamawiający dopuści nie tylko elektroniczną formę gwarancji (której nie dopuścić nie może), ale choćby poprzez milczenie także formę pisemną – będzie to wadium, które w pełni zabezpiecza zobowiązanie z oferty. Wypełnia więc podstawowy cel wadium wielokrotnie podkreślany w orzecznictwie dotyczącym niepieniężnych form wadium, tj. zapewnienie możliwości skorzystania z wadium w sposób tak samo pewny jak z wadium w formie pieniężnej21. 

Brak tym samym podstaw, by uznać, że wadium zostało wniesione nieprawidłowo (w szczególności, że zachodzi przesłanka odrzucenia oferty, o której mowa w art. 89 ust. 1 pkt 7b Pzp ze względu na wniesienie go w nieprawidłowy sposób). Pojęcia „nieprawidłowy sposób” nie należy bowiem utożsamiać z pojęciem „w sposób niezgodny z zasadami komunikacji”, lecz uznać, że nieprawidłowy jest taki sposób wniesienia wadium, który nie zabezpiecza oferty przez cały czas związania ofertą i w wymaganej wysokości na warunkach wskazanych w SIWZ. 

Brak podstaw do zastosowania tej przesłanki odrzucenia ze względu na wniesienie wadium w formie innej niż z kwalifikowanym podpisem elektronicznym potwierdza także Prezes UZP we wspomnianej opinii, pisząc, że informacja o dopuszczalności jedynie formy z takim podpisem powinna być zawarta w SIWZ, gdyż inaczej nie będzie podstaw do odrzucenia oferty. A zatem brak takiej informacji skutkuje właśnie brakiem podstaw odrzucenia oferty. 

Brak jasnego skonkretyzowania wymagań co do formalnej poprawności oferty (i jej zabezpieczenia), tj. niewystarczająco precyzyjna przesłanka odrzucenia w świetle orzeczenia TSUE w sprawie C35/1722, nie może być podstawą odrzucania oferty. O ile więc SIWZ formę pisemną gwarancji dopuszcza, o tyle nie ma możliwości odrzucenia oferty mimo treści przepisu art. 10a ust. 1 Pzp dotyczącego formy komunikacji między zamawiającym a wykonawcą. Jedynie na marginesie można wskazać, że przepis ten wcale nie musi być naruszony poprzez złożenie gwarancji bez użycia środków komunikacji elektronicznej. O ile gwarancję, jako własne oświadczenie woli, prześle np. do zamawiającego bezpośrednio bank w formie pisemnej, o tyle przepis art. 10a ust. 1 Pzp nie znajdzie zastosowania. Bank nie jest bowiem wykonawcą ani – co oczywiste – zamawiającym, a więc podmiotowo nie dotyczy go norma wskazanego przepisu. 
 

Przypisy:

1. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 128 z późn. zm.).
2. Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 1170 z późn. zm.).
3. Wyrok SA w Poznaniu z dnia 11 stycznia 2006 r., sygn. akt: I ACA 761/05.
4. Wyrok KIO z dnia 30 lipca 2010 r., sygn. akt: KIO/UZP 1514/10.
5. R. Trzaskowski, Poręczenie i gwarancja bankowa, Warszawa 2011, s. 263.
6. Wyrok SA w Krakowie z dnia 11 czerwca 2014 r., sygn. akt: I ACa 489/14.
7. Wyrok SO w Lublinie z dnia 29 czerwca 2009 r., sygn. akt: IX Ga 109/09.
8. Wyrok KIO z dnia 17 listopada 2010 r., sygn. akt: KIO/UZP 2396/10.
9. Wyrok KIO z dnia 10 maja 2011 r., sygn. akt: KIO 883/11; wyrok KIO z dnia 30 lipca 2009 r., sygn. akt: KIO/UZP 930/09.
10. K. Padrak, Instytucja wadium na tle przepisów Kodeksu cywilnego i Prawa zamówień publicznych, „Zamówienia Publiczne. Doradca” 11/ 2008 r., s. 38 i nast.
11. Wyrok SN z dnia 16 stycznia 2002 r., sygn. akt: IV CKN 629/00.
12. Wyrok SN z dnia 28 września 1971 r., sygn. akt: II CR 388/71.
13. Wyrok KIO z dnia 5 października 2012 r., sygn. akt: KIO 1955/12, 1956/12, 1961/12.
14. Wyrok KIO z dnia 16 marca 2012 r., sygn. akt: KIO 441/ 12.
15. Wyrok KIO z dnia 2 marca 2009 r., sygn. akt: KIO/UZP 190/09.
16. Możliwość złożenia oferty wspólnej przez wykonawców w ramach konsorcjum w świetle kontroli Prezesa UZP, w: Kontrola udzielania zamówień publicznych prowadzona przez Prezesa UZP, UZP Warszawa 2012.
17. Wyroki SO w Częstochowie z dnia 7 września 2005 r. (sygn. akt: VI Ca 527/05); SO w Poznaniu z 12 maja 2006 r. (sygn. akt: II Ca 489/06); SO w Katowicach z dnia 1 października 2007 r. (sygn. akt: XIX Ga 408/07); SO w Warszawie z dnia 20 maja 2008 r. (sygn. akt: V Ca 903/08); SO w Słupsku w orzeczeniu z dnia 23 lipca 2015 r. (sygn. akt: IV Ca 357/15); KIO z dnia 15 czerwca 2010 r. (sygn. akt: KIO/UZP 1067/10); KIO z dnia 3 września 2013 r. (sygn. akt: KIO 2033/13); KIO z dnia 15 kwietnia 2014 r. (sygn. akt: KIO 649/14, KIO 655/14).
18. Wyrok SA w Warszawie z dnia 7 maja 2014 r., sygn. akt: VI ACa 1425/13. 
19. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 128 z późn. zm.).
20. Zasady wnoszenia niepieniężnych form wadium przez wykonawców ubiegających się o udzielenie zamówień publicznych w postępowaniach wszczętych po 17 października 2018 r.; //www.uzp.gov.pl/baza-wiedzy/interpretacja-przepisow/pytania-i-odpowiedzi-dotyczace-nowelizacji-ustawy-prawo-zamowien-publicznych-2/zasady-wnoszenia-niepienieznych-form-wadium-przez-wykonawcow-ubiegajacych-sie-o-udzielenie-zamowien-publicznych-w-postepowaniach-wszczetych-po-dniu-17-pazdziernika-2018-r.) – dostęp 13.12.2018 r.
21. Na przykład SO we Wrocławiu w wyroku z 29 września 2009 r., sygn. akt: X Ga 260/08.
22. Wyrok TSUE z 13 lipca 2017 r. w sprawie C 35/17 Saferoad Grawil Sp. z o.o., Saferoad Kabex Sp. z o.o.