Rażące niedbalstwo

Pojęcia lekkomyślności (luxuria) i niedbalstwa (culpa neglegentia) znane są prawu cywilnemu już od cza-sów prawa rzymskiego. Pojęcia te związane są z odpowiedzialnością na zasadzie winy i stanowią stopnie winy nieumyślnej. Lekkomyślność polega na tym, że sprawca przewiduje, iż jego działanie może wyrządzić szkodę, jednak bezpodstawnie uznaje, iż skutku takiego uniknie. Niedbalstwo polega na tym, że sprawca nie przewiduje, iż jego działanie może wyrządzić szkodę, chociaż powinien taki skutek przewidzieć. Pojęcie to związane jest przede wszystkim z niedołożeniem należytej staranności. Odrębną kategorię stanowi rażące niedbalstwo (culpa lata), które w pewnych sytuacjach zrównane jest w skutkach prawnych z winą umyślną, w myśl zasady culpa lata dolo aequiparatur¹ (ciężkie niedbalstwo jest zrównane z podstępem). Dla oceny, czy zachowanie sprawcy było zawinione i w jakim stopniu, należy w pierwszej kolejności ustalić, jakiego wzorca zachowania można było od sprawcy oczekiwać oraz w jakim stopniu zachowanie sprawcy od tego wzorca odbiegało.

Zgodnie z art. 355 k.c., w którym zawarta jest definicja legalna należytej staranności, dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju. Jak wskazują przedstawiciele doktryny, wysiłek intelektualny w zakresie konstruowania szeregu wzorców zachowania, np. dla przedstawicieli poszczególnych grup zawodowych, jest tu rekompensowany przez uzyskanie elastyczności tak tworzonych wzorców, pozwalającej na ich przystosowanie do zmieniającej się rzeczywistości². Skonstruowanie wzorca zachowania dla konkretnego stanu faktycznego nie jest proste i wymaga uwzględnienia m.in. obowiązujących przepisów prawa, zasad współżycia społecznego, przyjętych zwyczajów³. Wzorzec zachowania musi mieć charakter obiektywny i abstrakcyjny, tzn. pomijający osobiste przymioty konkretnej osoby, takie jak jej charakter czy nawyki.

Sam fakt naruszenia wzorca zachowania nie przesądza jeszcze o możliwości przypisania sprawcy winy w postaci niedbalstwa lub lekkomyślności. O przypisaniu sprawcy winy decyduje dopiero ocena tego, czy w określonych okolicznościach można było od sprawcy obiektywnie oczekiwać zachowania zgodnego z wzorcem. Niezachowanie należytej staranności może bowiem wynikać z okoliczności przez niego niezawinionych, np. na skutek działania pod wpływem usprawiedliwionego błędu bądź też ze względu na motywację (np. działanie pod wpływem groźby). Należy przy tym zaznaczyć, iż co do zasady oczekuje się wyższej staranności od osób i podmiotów, które w sposób zawodowy i profesjonalny zajmują się określoną działalnością. W takim przypadku konstruowany wzorzec zachowania jest znacznie surowszy niż dla osób, które takiej działalności nie prowadzą.