Decydując się na wynagrodzenie ryczałtowe, strony muszą liczyć się z jego bezwzględnym i sztywnym charakterem. Wykonawca może natomiast powołać się na wynikającą z art. 629 i art. 632 § 2 k.c. klauzulę tzw. nadzwyczajnej zmiany stosunków (rebus sic stantibus). Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę (zob. art. 632 § 2 k.c.). W każdym przypadku rzeczywista – istotna zmiana stosunków obejmuje wyłącznie zdarzenia, które w okolicznościach zawierania umowy nie mogły być uwzględnione (przewidziane).
POLECAMY
W art. 632 § 2 k.c. ustawodawca nie przewiduje ochrony prawnej wykonawcy przed utratą oczekiwanego zysku. W wyroku z 18 września 1998 r., sygn. akt: III CKN 621/97, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że art. 632 § 2 k.c. dopuszcza możliwość podwyższenia wynagrodzenia przez sąd w razie zmiany stosunków niedających się przewidzieć, ale tylko wtedy, gdy wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą. Przepis ten chroni wykonawcę przed poniesieniem straty, o ile jest rażąca, nie chroni natomiast przed utratą dochodu. Ogólna kondycja finansowa wykonawcy nie ma tu znaczenia, może być natomiast uwzględniona rażąca szkoda pozostająca w bezpośrednim związku przyczynowym z podjęciem się wykonania dzieła. Przepis art. 632 § 2 k.c. ma chronić przyjmującego zamówienie przed rażącą stratą i wykazanie tej rażącej straty jest niezbędnym elementem skutecznego ubiegania się o ochronę z tego przepisu.
Ryzyko straty
W wyroku z 11 stycznia 2017 r., sygn. akt: IV CSK 109/16, Sąd Najwyższy zwrócił, że: Wynagrodzenie ryczałtowe stosowane jest bardzo szeroko na rynku usług budowlanych, także w ramach umów o znacznym rozmiarze i stopniu skomplikowania. Istotą tego wynagrodzenia jest uzgodnienie przez strony oznaczonej kwoty należnej przyjmującemu zamówienie jako ekwiwalent za wykonanie dzieła bez względu na rozmiar świadczonych prac i wartość poniesionych kosztów. Wartość należnego wynagrodzenia nie jest uzależniona od czynników określających przewidywany lub zrealizowany rozmiar prac (np. zestawień robót do wykonania, jednostek obmiarowych), ilości zużytego materiału ani od przyjętych cen jednostkowych lub stawek robocizny. Dalszym elementem charakterystycznym jest brak jurydycznego powiązania między uzgodnioną kwotą wynagrodzenia a możliwością przewidywania przez strony w chwili zawarcia umowy rozmiaru prac lub wartości kosztów koniecznych do wykonania dzieła. W tym zakresie granice ryzyka ponoszonego przez przyjmującego zamówienie wyznacza jedynie art. 632 § 2 k.c. Generalnie należy stwierdzić, że przyjmujący zamówienie – akceptując model wynagrodzenia ryczałtowego – przyjmuje gospodarcze ryzyko wynikające z konieczności wykonania prac, których nie przewidywał. Strony, decydując się na przyjęcie tej formy wynagrodzenia, muszą liczyć się z jej bezwzględnym i sztywnym charakterem. Niemniej jednak wynagrodzenie ryczałtowe, przy zastosowaniu art. 632 per analogiam do umowy o roboty budowlane, stanowi ekwiwalent za wykonanie oznaczonego obiektu budowlanego, remontu budynku, budowli lub innego rodzaju robót budowlanych. Uzgodniona kwota wynagrodzenia odnosi się do ustalonego przez strony zakresu świadczenia przyjmującego zamówienie (por. wyrok SN z 25 czerwca 2010 r., sygn. akt: I CSK 544/09).
Ważne!
W przypadku wynagrodzenia ryczałtowego obciążenie wykonawcy ryzykiem powstania straty związanej z nieprzewidzianym wzrostem rozmiaru robót budowlanych, wzrostem cen wyrobów budowlanych lub koszów prac wpływających na wysokość wynagrodzenia nie ma zatem charakteru absolutnego. W orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że strony mogą w umowie zastrzec możliwość modyfikacji wynagrodzenia ryczałtowego, w zależności od zaistnienia konieczności wykonania robót dodatkowych lub zmniejszenia zakresu robót podstawowych.
W wyroku z 25 marca 2015 r., sygn. akt: II CSK 389/14, Sąd Najwyższy uznał, że w umowie o roboty budowlane strony mogą również: zastrzec możliwość jego modyfikacji, w zależności od zaistnienia konieczności wykonania robót dodatkowych lub zmniejszenia zakresu robót podstawowych. Prawnymi konsekwencjami ukształtowania wynagrodzenia ryczałtowego bez takiej klauzuli jest zarówno niedopuszczalność podwyższenia go, jak też obniżenia, nawet gdyby dochód osiągnięty przez wykonawcę był wyższy od założonego w kalkulacji będącej podstawą określenia wysokości ryczałtu.
Dodatkowe nakłady
W wyroku z 12 marca 2014 r., sygn. akt: V ACa 846/13, Sąd Apelacyjny w Gdańsku, odnosząc się do możliwości domagania się przez wykonawcę zapłaty za prace dodatkowe, gdy w umowie o roboty budowlane przyjęto zasadę wynagrodzenia ryczałtowego, stwierdził: Ustalenie ryczałtowego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych wyklucza możliwość domagania się zapłaty za prace dodatkowe jedynie wtedy, gdy te prace są naturalną konsekwencją procesu budowlanego i w naturalny sposób z niego wynikają. Co więcej, dotyczą takich sytuacji, które wykonawca robót dysponujący dokumentacją techniczną powinien przewidzieć jako konieczne do wykonania, mimo że dokumentacja ich nie przewiduje. Wynika to z zawodowego charakteru wykonywanych przez wykonawcę robót budowlanych czynności i przypisanego do nich określonego poziomu wiedzy i doświadczenia zawodowego. Jednakże nie jest usprawiedliwione oczekiwanie całkowitego wyłączenia możliwości domagania się wynagrodzenia za prace dodatkowe, zwłaszcza gdy dokumentacja techniczna, która jest podstawą kalkulowania wynagrodzenia przez wykonawcę, zawiera błędy uniemożliwiające realizowanie zadania dla osiągnięcia założonego efektu końcowego.
W sprawie o sygn. akt: V AcA 846/13 stwierdzono: Wadliwość dokumentacji projektowej geodezyjnej dotyczyła przebiegu instalacji kanalizacyjnej oraz instalacji deszczowej. Konieczność ich przystosowania do sprawnego funkcjonowania wymagała poniesienia dodatkowych nakładów, których powód nie mógł przewidzieć, kalkulując wynagrodzenie ryczałtowe, albowiem ustalenie wad projektowych, za które nie ponosi odpowiedzialności, nastąpiło dopiero w chwili przystąpienia do realizowania zadania. Ponadto strony w zawartej umowie określiły wynagrodzenie ryczałtowe. Przewidywały jednak możliwość wystąpienia okoliczności, które spowodują konieczność wykonania prac dodatkowych, nieobjętych umową, za które wykonawca będzie miał prawo do dodatkowego wynagrodzenia.
Ważne!
Sąd Apelacyjny w Gdańsku uznał, że pozwana, udostępniając powodowi informacje, które stanowiły podstawę skalkulowania wynagrodzenia ryczałtowego, przedstawiła je w sposób nieprawdziwy, uniemożliwiając tym samym realne skalkulowanie kosztów prac niezbędnych do wykonania zlecenia. Umówione przez strony wynagrodzenie ryczałtowe nie obejmuje wspomnianych prac, gdyż powód nie mógł i nie powinien przewidzieć konieczności ich wykonania, oceniając okoliczności przedstawione mu przez pozwaną. Gdyby przyjąć inne założenie, nieuczciwy inwestor mógłby ustalić korzystne dla siebie warunki płatności za prace, mając świadomość konieczności ich wykonania i nie informując o tym wykonawcy robót (nie ujmując ich w dokumentacji lub wadliwie je określając), który konieczności wykonania tych prac nie mógłby przewidzieć.
W ocenie sądu przedstawienie przez zamawiającego w sposób nierzetelny zakresu robót, które mają być wykonane, było nierzetelnym postępowaniem zamawiającego powodującym niemożność dokonania oceny niezbędnych kosztów wykonania inwestycji.
Nierzetelne informacje
W wyroku z 27 sierpnia 2014 r., sygn. akt: V ACa 181/14, Sąd Apelacyjny w Gdańsku nie zgodził się z zamawiającym, że: skoro strony umówiły się na wynagrodzenie ryczałtowe i zastrzegły w umowie, że obejmuje ono również skutki niedoszacowania robót przez wykonawcę, pominięcie koniecznych robót i brak rozpoznania zakresu przedmiotu robót (...), to powód nie ma prawa żądać wynagrodzenia za prace związane z wykonaniem robót w większym zakresie, niż to wynikało z SIWZ i stanowiącego jej część składową przedmiaru robót. Sąd zwrócił uwagę, że specyfikacja istotnych warunków zamówienia wyznaczała wykonawcy (powodowi) zakres robót, który był podstawą do ustalenia ceny za wykonane prace.
W ocenie sądu przedstawienie przez zamawiającego w sposób nierzetelny zakresu robót, które mają być wykonane, było nierzetelnym postępowaniem zamawiającego powodującym niemożność dokonania oceny niezbędnych kosztów wykonania inwestycji i w efekcie prowadzącym do zaoferowania przez wykonawcę ceny nieadekwatnej do rzeczywistych kosztów wykonania prac. Sąd zwrócił uwagę, że przywoływany w apelacji art. 632 § 1 k.c. wprawdzie wyklucza, co do zasady, możliwość podwyższenia umówionego wynagrodzenia ryczałtowego, to jednak nie dotyczy takiej sytuacji, kiedy zamawiający wprowadza w błąd drugą stronę co do istotnych dla kontraktowania okoliczności, jak w tym przypadku – do powierzchni dachu, który miał być przełożony. W ocenie sądu art. 632 § 1 k.c. dotyczy tylko takich sytuacji, kiedy wykonawca miał możliwość oceny zakresu robót i powinien był, zważywszy jego profesjonalizm, przewidzieć koszty robót i konieczne czynności do ich wykonania. To założenie odnosi się do typowych sytuacji i nie obejmuje nierzetelnego postępowania zamawiającego, który wprowadził w błąd wykonawcę, uniemożliwiając mu prawidłowe oszacowanie zakresu i niezbędnych kosztów robót.
Niemożność zmiany umówionego wynagrodzenia ryczałtowego ogranicza się zatem do sytuacji, w których wykonawca dysponujący rzetelną informacją na temat zakresu i charakteru robót wadliwie oszacował zakres koniecznych czynności, konieczne koszty ich wykonania i w konsekwencji wartość robót, którą strony umówiły w ramach ryczałtowego wynagrodzenia. Wykonawca tymczasem, będąc związany informacjami podanymi mu w postępowaniu o udzielenie zamówienia, nie miał możliwości rzetelnej oceny zakresu prac i tym samym prawidłowej, odpowiadającej temu zakresowi, oceny wysokości wynagrodzenia. Sąd zwrócił uwagę, że wykonawca ustalił wynagrodzenie w odniesieniu do powierzchni dachu określonej w przedmiarze robót i dlatego tylko w zakresie wynagrodzenia odnoszącego się do 1543,77 m2 zachowuje swój sankcjonujący charakter norma art. 632 § 1 k.c., a wykonawcy należy się więc wynagrodzenie za umówione wykonane prace, których zakresu nie mógł przewidzieć z uwagi na postępowanie zamawiającego, a więc z przyczyn od siebie niezależnych i tym samym nieobjętych regulacją z art. 632 § 1 k.c.
W wyroku z 26 kwietnia 2007 r., sygn. akt: III CSK 366/07, Sąd Najwyższy uznał, że w umowie o roboty budowlane strony mogą określić wynagrodzenie za wykonane roboty budowlane (podstawowe i dodatkowe) w postaci wynagrodzenia ryczałtowego przy możliwej modyfikacji tego wynagrodzenia w zależności od konieczności wystąpienia robót dodatkowych lub zmniejszenia zakresu robót podstawowych. Podobne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 14 marca 2008 r.,
sygn. akt: IV CSK 460/07: W umowie o roboty budowlane strony mogą zastrzec modyfikację wynagrodzenia ryczałtowego w zależności od konieczności wykonania robót dodatkowych.
Sztuka kalkulacji kosztów
W wyroku z 9 października 2014 r., sygn. akt: I CSK 568/13, Sąd Najwyższy uznał natomiast, że: konstrukcja wynagrodzenia ryczałtowego nie wyklucza (…) żądania przez przyjmującego zamówienie wynagrodzenia za prace nieobjęte umową. Zdarza się też niekiedy, że dochodzi do wykonania stanowiących korzyść majątkową dla zamawiającego prac dodatkowych, bez dokonania przez strony stosownej zmiany umowy. W takich przypadkach przyjmuje się, że dopuszczalne jest żądanie przez przyjmującego zamówienie zapłaty za wykonane roboty na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
W wyroku z 5 lipca 2013 r., sygn. akt: V A Ca 37/13, Sąd Apelacyjny w Katowicach zwrócił uwagę, że: wykonawca powinien na tyle dokonać kalkulacji swoich kosztów i zysku, aby w sumie jego wynagrodzenie pokryło obie te wartości. W rzeczywistości może się jednak okazać, że część robót pochłonęła niższe koszty, a część wyższe, w stosunku do założeń przedumownych. Zamiana w ramach tak uzgodnionego wynagrodzenia jednych prac na inne, a w zasadzie – w odniesieniu do niniejszego przypadku – jednego materiału na inny, nie ma automatycznego przełożenia na wysokość wynagrodzenia, gdyż jego zmiana jest uwarunkowana powstaniem ustawowych przesłanek. W przypadku zmiany treści zobowiązania niepieniężnego – a jeśli wpływa to na koszt prac, to także wynagrodzenia – musi być dokonana w drodze zmiany umowy, chyba że strony przewidziały już taką możliwość w samej umowie.
Ważne!
Zasadą jest bowiem niezmienność wynagrodzenia ryczałtowego, nawet jeśli w czasie zawierania umowy nie można było przewidzieć rozmiarów lub kosztów prac. W braku zgody inwestora na podwyższenie wynagrodzenia żądanie takie może wykonawca zgłosić na drodze sądowej jedynie w przypadku zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, a wykonanie zobowiązania niepieniężnego groziłoby mu rażącą stratą (art. 632 k.c.). Sąd zwrócił również uwagę, że możliwość podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego w przypadku umowy stron jest dodatkowo obwarowana szczególnymi przesłankami wynikającymi z faktu, że umowa została zawarta w wyniku postępowania o udzielenie zamówienia publicznego i tylko w przypadku zaistnienia przesłanek określonych art. 144 Pzp możliwe byłoby rozważanie podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego.
W przypadku niewykonania przez przyjmującego zlecenie wszystkich robót, za które w umowie określone zostało wynagrodzenie ryczałtowe, podlega ono proporcjonalnemu obniżeniu, stosownie do zakresu niewykonanej części, co nie przekreśla ryczałtowego charakteru tego wynagrodzenia (zob. wyroki z 16 sierpnia 1972 r., sygn. akt: III CRN 202/72, z 29 stycznia 1985 r., sygn. akt: II CR 494/84, z 25 marca 2015 r., sygn. akt: II CSK 389/14).
Orzecznictwo Krajowej Izby Odwoławczej zwraca uwagę, że wynagrodzenie ryczałtowe może odnosić się tylko do tego, co zamawiający uwzględnił w opisie przedmiotu zamówienia. W przypadku ryczałtowego wynagrodzenia art. 632 § 1 k.c.1 doznaje ograniczenia w tym sensie, że pierwszeństwo stosowania mają przepisy art. 29 ust. 1 i art. 31 ust. 1 Pzp (zob. wyrok z 11 lutego 2014 r., sygn. akt: KIO 139/14; KIO 148/14; KIO 150/14). W wyroku z 2 marca 2010 r., sygn. akt: KIO/UZP 184/10, Krajowa Izba Odwoławcza zwróciła uwagę, że: w ramach wynagrodzenia ryczałtowego wykonawca jest zobowiązany do realizacji przedmiotu zamówienia opisanego projektem budowlanym i wykonawczym, niezależnie od tego, w jakich wielkościach zostały one ujęte w przedmiarze. Jednak bez względu na to, w jakiej postaci zostanie określone wynagrodzenie za wykonanie przedmiotu umowy, ryczałtowej czy też kosztorysowej, zawsze będzie ono odnosiło się do przedmiotu zamówienia opisanego dokładnie w specyfikacji istotnych warunków zamówienia oraz w dokumentacji projektowej.
Krajowa Izba Odwoławcza zgodziła się ze stanowiskiem odwołującego, że nie znając wad dokumentacji projektowej, nie był on w stanie określić wpływu wad tej dokumentacji na wartość ustalanego wynagrodzenia (ceny oferty). Tymczasem zamawiający nie tylko nakazywał skalkulowanie w cenie oferty kosztu robót nieprzewidzianych, wynikających z wad dokumentacji projektowej, lecz także chciał obciążyć wykonawcę kosztami wykonania pozostałej dokumentacji projektowej, potrzebnej do wykonania przedmiotu umowy, która nie była dostarczona przez zamawiającego, a wchodziła w zakres dokumentacji, którą zobowiązał się wykonać zamawiający.
Podsumowanie
W ocenie Krajowej Izby Odwoławczej art. 632 § 1 k.c., na który powoływał się zamawiający, stwierdzając, iż daje on możliwość żądania wykonania niedookreślonego zakresu zamówienia, doznaje ograniczenia w tym sensie, iż pierwszeństwo stosowania ma art. 31 ust. 1 Pzp, podający sposób opisu przedmiotu zamówienia na roboty budowlane. Ryczałt nie może zatem obejmować tego, czego zamawiający nie przewidział w dokumentacji projektowej, a także tego, czego nie można było przewidzieć na etapie przygotowania oferty. Krajowa Izba Odwoławcza nie podzieliła stanowiska zamawiającego, że jeżeli strony umówiły się na wynagrodzenie ryczałtowe, to uzgodniona cena ryczałtowa należy się za cały, zarówno znany, jak i nieznany dokładnie od początku, przedmiot zamówienia. Krajowa Izba Odwoławcza podzieliła również pogląd wyrażony w wyroku KIO/UZP 812/09, KIO/UZP 833/09, że: obwarowanie opisu przedmiotu zamówienia zdarzeniami przyszłymi i niezdefiniowanymi, które jednak z dużym prawdopodobieństwem wystąpią w trakcie wykonywania przedmiotu zamówienia powoduje, że w rzeczywistości opis przedmiotu zamówienia staje się dalece niewyczerpujący i nie pozwala na sporządzenie rzetelnej, profesjonalnej oferty. Podobne stanowisko zostało wyrażone w wyroku z 9 maja 2012 r., sygn. akt: KIO 809/12.
W orzecznictwie Krajowej Izby Odwoławczej dopuszcza się żądanie złożenia przez wykonawców kosztorysu ofertowego, w przypadku wynagrodzenia ryczałtowego. Ustalenie wynagrodzenia ryczałtowego nie uniemożliwia również zamawiającemu badania kosztorysów ofertowych.
